atha ekonatriṃśo 'dhyāyaḥ |
AS.Utt.29.1 athāto vraṇavibhaktiparijñānīyaṃ nāmādhyāyaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurāttreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Utt.29.2 yāvadāyurvṛṇīte vivṛṇoti vā śarīramitivraṇaḥ ||
AS.Utt.29.3 sa ca dvividho nija āgantuśca |
tatra nijo doṣasamutthaḥ |
āgantuḥ śastrānuśastropalalaguḍanakhadaśanaviṣāṇaviṣāruṣkarādinimittaḥ |
so 'pi punarvātādibhiradhiṣṭhito nijatāṃ labhate ||
AS.Utt.29.4 punaśca dvedhā vraṇo duṣṭaḥ śuddhaśca |
tatradoṣadūṣito duṣṭaḥ ||
AS.Utt.29.5 tasya sāmānyaliṅgamatisaṃvṛtavivṛtatvamatimṛdukaṭhinatātyutsādāvasādāvatiśītoṣṇabhāvotiraktakṛṣṇapāṇḍutā pūtīmāṃsasirāsnāyupraticchannatvaṃ putīpūyāsrāvaḥ sotsaṅgitā dāhapākakaṇḍūśvayathuvedanāsaṃrambhapiṭakopadravopadrutatvaṃ dīrghakālānubandhaśca ||
AS.Utt.29.6 viśeṣatastu pañcadaśadhā bhidyate ||
AS.Utt.29.7 tatra śyāvo 'ruṇaḥ kṛṣṇo bhasmāsthikapotagalānyatamavarṇo vā dadhimastukṣārāmbumāṃsadhāvanapulākodakanibhālpasrāvo rūkṣaścaṭacaṭāyamānaśīlo 'kasmādvividhaśūlasphuraṇāyāmatodabhedasvāpabahulo nirmāṃsaśca vātāt ||
AS.Utt.29.8 kṣiprajaḥ pītanīlaharitakṛṣṇakapilapiṅgalo gomūtrabhasmaśaṅkhakiṃśukodakamārdvīkatailābhoṣṇabhūrikledo dāhoṣājvararāgapākāvadaraṇadhūmāyanānvitaḥ kṣārokṣitakṣatopamavedanaḥ piṭakājuṣṭaśca pittāt ||
AS.Utt.29.9 snigdhaḥ sthūlauṣṭhāḥ pāṇḍuścaṇḍakaṇḍūrnavanītavasāmajjapiṣṭatilanārikelāmbusadṛśaśvetaśītabahalapicchilakledaḥ svāpastambhastaimityagauravopadehayuktaḥ sirāsnāyujālāvatato mandavedanaḥ kaṭhinaśca kaphāt ||
AS.Utt.29.10 pravālaraktaḥ kṛṣṇasphoṭapiṭakājālopacito vājisthānagāndhiḥ |
saraktapūyasrāvī pittaliṅgaśca raktāt ||
AS.Utt.29.11 yathāsvaliṅgasaṅkare dvābhyāṃ tribhiḥ sarvaiśca duṣṭaṃ vidyāt |
api ca |
ghṛtamaṇḍābho matsyadhāvanagandhirmudurviṃsarpī kṛṣṇapūyaśca pittaraktābhyām ||
AS.Utt.29.12 vātādibhireva ca vraṇasyānadhiṣṭhānaṃ śuddhiḥ |
tatra yathoktaduṣṭaliṅgābhāvāt saṃrambharahitatvaṃ jihvāvarṇatā ślakṣṇatvaṃ nīrujatvaṃ nirāsrāvatā śyāvaparyantatvaṃ samauṣṭhamadhyatā kiñcidunnatamadhyatā vā ||
AS.Utt.29.13 tvaṅmāṃsasirāsnāyusandhyasthikoṣṭhamarmāṇyaṣṭau vraṇāśayāḥ |
āśayaviśeṣāccāsrāvaviśeṣaḥ ||
AS.Utt.29.14 tatra ghṛṣṭāsu vā tvakṣu sphoṭeṣu vā bhinneṣu salilaprakāśo bhavatyāsrāvaḥ |
kiñcidvisraḥ pītāvabhāsaśca ||
AS.Utt.29.15 māṃsagataḥ sarpiḥprakāśo bahalaḥ picchilaśca ||
AS.Utt.29.16 sirāgatastu sadyaśchinnāsu sirāsu raktātipravṛttiḥ |
pakvāsu ca toyanāḍībhirivāmbhasaḥ pūyasyāgamanam |
sa ca tanurvicchinnaḥ picchilo 'valambī śyāvaśca ||
AS.Utt.29.17 snāvagataḥ snighdo ghanaḥ siṅghāṇakapratimaḥ saraktaśca ||
AS.Utt.29.18 sandhigataḥ samantāt prapīḍyamāno na pravartate tathākuñcanaprasāraṇonnamananamanapravāhaṇeṣu sravati picchilo 'valambī sa phenarudhironmiśraśca ||
AS.Utt.29.19 asthi tvabhihataṃ sphuṭitaṃ bhinnaṃ doṣāvadāritaṃ vā doṣabhakṣitatvānnissāraṃ bhavati |
āsrāvaścātra majjamiśraḥ sarudhiraḥ snigdhaśca ||
AS.Utt.29.20 koṣṭhaśritastu vraṇo mūtrpurīṣarudhirapūyodakāni sravati ||
AS.Utt.29.21 marmagatastu nocyate tvagādiṣvevāvaruddhatvāt ||
AS.Utt.29.22 teṣu yathāpūrvaṃ sukhasādhyatvam |
tathāyataścaturasro vṛttastripuṭakaśca vraṇaḥ |
śoṣāstu vikṛtākṛtayo durupacārāḥ |
te ca prāyaśo bhavantyāgantavaḥ |
svayaṃ vidīrṇāśca doṣajā na tu vaidyakṛtāḥ ||
AS.Utt.29.23 vayasthānāṃ dṛḍhānāṃ prāṇavatāṃ satvavatāmātmavatāṃ dīptāgnīnāṃ ca vraṇāḥ sucikitsyāḥ ||
AS.Utt.29.24 tatra vayasthānāṃ pratyagradhātutvādāśuvraṇasaṃroho bhavati |
dṛḍhānāṃ sthirabahumāṃsatvācchastramavacāryamāṇaṃ sirāsnāyvādīn na prāpnoti |
prāṇavatāṃ vedanāhāravihārayantraṇādibhirna glāniḥ |
satvavatāṃ dāruṇairapi kriyāviśeṣairna vyathā bhavati |
ātmavatāṃ suniyamitāhāravihārādibhirupadeśairnānyathā bhavati dīptāgnīnām praklinnadehatvāt |
prakṛtitaścāpraklediśarīrāṇāṃ tadvadhayośca deśakālayorāsrāvadairgandhyābhāvādāśu viśuddhena māṃsenānupadravamāpūraṇam ||
AS.Utt.29.25 eta eva guṇā vṛddhakṛśālpaprāṇabhīrumandāgniprakledidehadeśakāleṣu viparītāḥ śiṣyopanayanīyaṃ cekṣeta ||
AS.Utt.29.26 tathā sphikpāyuprajananalalāṭagaṇḍauṣṭhapṛṣṭhakarṇaphalakośodarajatrumukhābhyantarasthāḥ sukharopaṇīyāḥ |
viparītāsttvakṣidantanāsāpāṅgaśrotranābhijaṭharasevanīnitambapārśvakukṣivakṣaḥkakṣāstanasandhibhāgagatāḥ |
saphenapūyaraktānilavāhinontaḥśalyāścādhobhāgāccordhvabhāganirvamanā romāntopanakhamarmajaṅghāsthighrāṇāśritāśca |
bhagndaraścāntarmukhaḥ sevanīkaṭyasthisaṃśritaḥ |
api ca ||
AS.Utt.29.27 kuṣṭhināṃ viṣajuṣṭānāṃ śoṣiṇāṃ madhumehinām |
vraṇāḥ kṛcchreṇa sidhyanti yeṣāṃ ca syurvraṇe vraṇāḥ ||
AS.Utt.29.28 yāpyāstvavapāṭikā niruddhamaṇiruddhagudavraṇagranthiprabhṛtayaḥ sarvāsthikṣataṃ ca ||
AS.Utt.29.29 asādhyāḥ punarmāṃsapiṇḍavadudgatāḥ prasekinontaḥpūyā vedanāvantaśca pāyuvadudvṛttauṣṭhāḥ kaṭhinā gośṛṅgavadunnatamāṃsaprarohā duṣṭaśoṇitāsrāviṇastanupicchilāsrāvasrāviṇo vā madhyonnatāḥ samavasannasuṣiraparyantāḥ śaṇatūlavatsnāyujālavanto durdarśanā medomajjavasāmastuluṅgasrāviṇaśca doṣasamutthāḥ pītāsitāmūtrapurīṣavātavāhinaśca koṣṭhasthāḥ raktaśayajāśca kṣārodakasamāsrāvāḥ pakvāśayajāśca pulākodakamiva sravantaḥ kṣīṇamāṃsānāṃ ca sarvatogatayastvaṇumukhamāṃsabudbudavantaḥ saśabdavātavāhinaśca śiraḥkaṭhasthā visarpajvarapipāsārocakāvipākakāsaśvāsātīsāracchardiyuktāḥ bhinno ca śiraḥkapāle yatra mastuluṅgadarśanaṃ tridoṣaliṅgaprādubhāvo vā syāditi |
bhavati cātra ||
AS.Utt.29.30 snāyukledāt sirācchedāt gāmbhīryāt kṛmibhakṣaṇāt |
asthibhedāt saśalyatvāt saviṣatvādatarkiṃtāt ||
AS.Utt.29.31 mithyābandhādatisnehādraukṣyādromādighaṭṭanāt |
kṣobhādaśuddhakoṣṭhatvāt sauhityādatikarśanāt ||
AS.Utt.29.32 madyapānāddivāsvapnādvyāyāmādrātrijāgarāt |
vraṇo mithyopacārācca naiva sādhyopi sidhyati ||
AS.Utt.29.33 kapotavarṇapratimā yasyāntāḥ kledavarjitāḥ |
sthirāśca piṭakāvanto rohatīti tamādiśet ||