atha ṣoḍaśo 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.16.1 athāto gulmacikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.16.2 gulmo hi vātādṛte na sambhavati |
tasmātteṣu sarveṣvapi prathamaṃ snehasvedau vātahaharau |
snehopasaṃhitaṃ mṛdu virecanaṃ tadvidhāṃśca bahuśo bastīnamlalavaṇamadhurāṃśca rasān yuktyāvacārayet |
mārute hi vijite 'lpenāpi yatnena śakyo 'nyo 'pi doṣo gulmeṣu niyantum ||
AS.Ci.16.3 atha vātottare rūkṣaṃ baddhamarucchakṛtamāturaṃ tīvrarujamānilavyādhivihitamanyatama tailaṃ pāyayet |
athavā viḍaṅgapañcakolamaricatriphalādhānyakagarbhaṃ sapayassarpirvipakvam |
anenaiva vā kalkena daśamūlakvāthopahitam |
rājayakṣmavihitaṃ vā ṣaṭpalam |
hiṅgudhānakāmlavetasasauvarcalailābiḍaśaṭhīdāḍimayavakṣāratrikaṭukājagandhājamodājājīpuṣkaramūlavacācitrakasurasairvā dadhisṃyuktam ||
AS.Ci.16.4 hapuṣāmaricabāṣvikāsaindhavadīpyakājājīpañcakolakaiḥ kolamūlakadāḍimarasadadhikṣīravat sarpiḥ siddhaṃ siddhaṃ śūlavibandhahidhmādhmānaplīhahṛdrogagrahaṇīhatanāmakṛmivardhmapāṇḍukṣayaśvāsakāsayonirogodarajvarārocakeṣu |
śuṇṭhīpalaṃ pippalīpalamadhyardhaṃ dhānakākuḍavaṃ dāḍimadvikuḍavaṃ ghṛtapalāni viṃśatiḥ kṣīraṃ caikadhyaṃ vipacet |
etatsarpiḥ samānaṃ pūrveṇa ||
AS.Ci.16.5 laśunasya vigatatvacastulāṃ pratyekaṃ pañcapalikaṃ ca mahāpañcamūlamaṣṭaguṇe 'mbhasi sādhayet |
tena kvāthena tadardhāṃśaiśca pṛthak surādadhimastudhānyāmladāḍimarasaiḥ yavānīdīpyakāmlavetasahiṅgucavikāsaindhavatryūṣaṇatriphalāmaradārubhiścārdhapalikaiḥ prasthonmitaṃ ghṛtaṃ śṛtaṃ pītaṃ samānaṃ pūrveṇa ||
AS.Ci.16.6 varṣābhūdvayadaśamūlāśvagandhāsuṣavīcchinnaruhābhārṅgīrāsnairaṇḍabalākālāśaṭhīpuṣkaramūlagandhapalāśān dvipalāṃśān prasthaṃ prasthaṃ ca yavamāṣakolakulatthānāṃ jaladroṇe pādāvaśiṣṭaṃ vipacet |
tena pṛthak samaṃ mātuluṅgadāḍimāmrātakarasaśuktatuṣodakāranālaṃ ghṛtaprasthaṃ dadhyāḍhakopetaṃ vacākāravīśatāhvādvikṣāratrilavaṇatrikaṭukarāsnākumbhanikumbhayavānīyavānakahiṃsrāmlavetasanīlinīphalaviḍaṅgadāḍimahiṅgupāṣāṇabhedakoṣakavṛṣakahapuṣābhārṅgīśvadaṃṣṭrātrapusairvārubījājājīsārivopakuñcikāgranthikakustumbarītumburuphalamūrvācitrakasurasāgajapippalīgarbhaṃ sādhayet |
dādhikākhyametat sarpiḥ samānaṃ pūrveṇa |
mūtraghātonmādāpasmāravātavyādhiharaṃ ca |
pibedvā vyoṣaṣaḍgranthākṛmighnakaṭukācitrakasauvarcalābhayāyavakṣārairdaśāṃśakṣīrasaṃyuktaṃ sādhitaṃ sarpiḥ |
kṣīrāyogyāya ca surāmadirāmastudadhisaradāḍimarasānāmanyatamaṃ vidadhyāt ||
AS.Ci.16.7 abhyaṅgapūrvaṃ cainaṃ sadā svedayet |
snehasvedau hi samyak prayuktau srotasāṃ mārdavamupajanayyānilaṃ jitvā bhitvā ca vibandhamāśu gulmamapakarṣataḥ ||
AS.Ci.16.8 tatra hṛdayaje viśeṣeṇa snehapānamicchanti |
bastije bastimubhayaṃ nābhipārśvāśraye |
vibaddhānilavarcasaśca dīptāgneḥ snigdhoṣṇāni bṛṃhaṇāni cānnapānāni punaḥpunaśca snehapānanirūhānuvāsanāni kaphapittānurakṣiṇāyojyāni ||
AS.Ci.16.9 anyathā kapho vivṛddhastandrāgauravārucihṛllāsāgnisādān kuryāt |
tamullikhet |
tatkṛteṣu ca śūlānāhavibandheṣvanantaroktānāṃ ghṛtānāmauṣadhaiścūrṇaguṭikākvāthān koladāḍimamātuluṅgasurāmaṇḍatakramastudhānyāmloṣṇodakānāmanyatamena prakalpayet |
api ca ||
AS.Ci.16.10 trilavaṇahapuṣājamodājagandhāvacāhiṅgupāṭhopakuñcīśaṭhījīrakājājikustumbarībāṣpikākāravītumburusvarjikā yāvaśūko jaṭāpauṣkarī dāḍimaṃ tintiṇīkaṃ viḍaṅgāni bhārṅgī varo vetasāmlo miśirmaricagajakaṇābhayāpañcakolāni kumbho nikumbho viśālā yavānī surāhvaṃ ca tatsarvamekatra cūrṇīkṛtaṃ bījapūrādrasenāsakṛt bhāvitaṃ yaḥ pibet prātarāhārakāle 'thavā māsamātraṃ hitāśī naraḥ sādaram |
plutamaśiśiravāriṇā jīrṇamadyena mūtreṇa takreṇa kolāmbhasā mastunā peyayā sarpiṣauṣṭreṇa dugdhena kaulatthayūṣeṇa vā kṣāraniścyotatoyena vā dāḍimādvārasenātmavānebhirevauṣadhaiḥ sādhitaṃ vā ghṛtaṃ hṛdayagudakaṭīyakṛtplīhaguhyāśritaṃ tasya śūlaṃ praṇaśyet tathā gulmaviṣṭambhadurnāmakṛcchrodarādhmānahidhmāvibandhāḥ savardhmāruciśvāsakāsāḥ prapaktuṃ ca śakto bhavet pāvakaḥ prāśyamānāni pāṣāṇacūrṇānyapi ||
AS.Ci.16.11 abhayāpaladvayamamlavetasapaladvayaṃ pālikān vacāviśvabheṣajatrivṛddantīcitrakaśaṭhīpuṣkarajaṭāyāvaśūkān kārṣikān maricājājīsaindhavopakuñcikāśitivārakayavānīdhātakīpuṣpaviḍaṅgān hiṅgutrikarṣaṃ ca cūrṇitaṃ pūrvavadbhāvitaṃ pītaṃ ca samānaṃ tena ||
AS.Ci.16.12 yavānīśatapuṣpānāgakesaravacāmustavyoṣapāṭhāguggulutrivṛtāgajapippalītālīsailāpāmārgadravantīnidigdhikāmūlānāṃ bhāgo bhāgaścāmlavetasasya tatsūkṣmarajīkṛtaṃ mātuluṅgadāḍimabadararasaśīdhusuroṣṇasalilānyatamena pītaṃ śūlagulmavardhmānāhodarakoṣṭhastaimityārśośmarīmūtragrahakaṭīpṛṣṭhagrahonmādāpasmāraskannaśukratāgnisādānapanayati ||
AS.Ci.16.13 tilakuntalapalāśasarṣapayavanālamūlakabījānāmantardhūmadagdhānāṃ kṣāraṃ gojāvimahiṣīkharahastimūtrairbahukṛtvo gālayet |
tatastadacchaṃ śuṇṭhīsaindhavakuṣṭhakṛmighnacūrṇapratīvāpamadhiśṛtya lehībhūtamādadīta |
tattailayuktaṃ samānaṃ pūrveṇa ||
AS.Ci.16.14 mahauṣadhadevadārudantītrivṛtpāṭhākṣāradvayatriphalopakuñcikācavikādvīpippalīdvayapippalīmūlasarpasugandhā kuṣṭakaṭurohiṇīnāmardhapalikān bhāgān palaṃ palaṃ ca pañcānāṃ lavaṇānāmekatra cūrṇayitvā dadhnā trivṛtena cāplāvya kalaśodare 'ntardhūmaṃ pācayet |
agnivarṇaṃ ca kalaśamapanīya kṣāramādadīta |
eṣa kṣārāgado bhelavihitaḥ samānaḥ pūrveṇa sarpamūṣikadaṣṭAgarāpasmāronmādāśmarīyoniśukradoṣāṃśca sādhayati ||
AS.Ci.16.15 pittaṃ ca vivṛddhamantaḥ santāpaṃ janayet |
tatrairaṇḍatailaṃ sapayaskaṃ virecanārthaṃ pibet |
sakaphastu vāruṇīmaṇḍamiśram |
atyudriktapittastriphalāṃ trāyamāṇāṃ vā kṣīreṇa pibet |
viriktasyāpi santāpānuvṛttau raktamavasecayet ||
AS.Ci.16.16 viḍvibandhe codāvartakramaṃ kuryāt |
luñcitatilapaladvayaṃ śuṇṭhyardhapalaṃ ca piṣṭaṃ guḍapalopetamuṣṇena payasā pibet |
tadvātagulmodāvartayoniśūlānapohati tathākṣīraśṛtena mahāpañcamūlena śilāhvayam |
laśunaṃ tu kṣīrasiddhaṃ pītvā gulmodāvartagṛdhrasīhṛdrogavidradhiśoṣaviṣamajvarān jayati ||
AS.Ci.16.17 bṛhatīdvayabilvagokṣurakairaṇḍamātuluṅgīmūlapāṣāṇabhedakvāthaḥ sayāvaśūko gulmaśūlaharaḥ |
māṣaparṇīmudgaparṇīsahadevāddrasvapañcamūlairaṇḍekṣuvālikāniryūho yavakṣāropetaḥ sarvagulmakoṣṭhaśūlaghnaḥ |
devadārunāgarairaṇḍapuṣkaramūlānāṃ kvāthaḥ sarvagulmaśūlaghnaḥ |
puṣkaramūladurālabhāyavaśuṇṭhīnāṃ vā |
tailāranālamūtramadirāyāvaśūkāścaikatra pītā gulmodarānāhaplīhaharāḥ |
svedāṃśca vividhān punaḥpunaryojayet ||
AS.Ci.16.18 sraṃsanārthī nīlinīphalacūrṇayuktāni pūrvoktāni havīṃṣi pibet |
athavā rāmaṭhasyaiko bhāgaḥ saindhavasya trayo navairaṇḍatailasya saptaviṃśatirlaśunasvarasasya tadaikadhyaṃ kṛtvā pītamudaragaragulmavardhmaplīhaśūlaharam |
nīlinībalāvyāghnīkaṭukāphalatālapatrikārāsnākṛmighnāni pālikānyapāmāḍhake sādhayitvāṣṭabhāgāvaśiṣṭamavatārayet |
tena snuhīkṣīrapalapratīvāpaṃ dadhisamaṃ sarpiḥprasthaṃ pacet |
tatpeyāmaṇḍena saha rasāśinā nīlinīghṛtaṃ palamātrayā pītaṃ gulmaplīhakuṣṭhaśvitrajaṭharavyaṅgaśophajvarapāṇḍurogonmādāpasmārānapakarṣati |
durvirecyo hi sarva eva gulmī mārutābhibhūtakoṣṭhatvāt |
tasmātsusnigdhamenaṃ snehavirekairvā śodhayet ||
AS.Ci.16.19 pittagulme tu snigdhoṣṇena jāte sraṃsanārthaṃ madhunā kampillakamavalihyāt |
drākṣābhayārasaṃ vā saguḍaṃ pibet |
kalpoditāni vā virecanāni prayuñjīta ||
AS.Ci.16.20 rūkṣoṣṇasamudbhūte punaḥ saṃśamanārthaṃ tiktakaṃ vāsāghṛtaṃ vā pibet |
athavā tṛṇapañcamūlakvāthena jīvanīyakalkena ca siddhaṃ sarpiḥ |
tathā nyagrodhādigaṇena tṛṇapañcamūlādibhirvā pṛthak sādhitaṃ kṣīram ||
AS.Ci.16.21 rūkṣoṣṇaje 'pi cātyayike sāmānyato vā samutpanne vidradhivihitānāṃ triphalādikvāthatrāyamāṇāghṛtadrākṣāghṛtānāmanyatamaṃ pibet |
kṣīraṃ vā trāyamāṇāśṛtaṃ koṣṇaṃ pītvā kṣīrameva sukhoṣṇamanupibet ||
AS.Ci.16.22 pakvāśayasthe vā gulme kṣīrabastibhiḥ satiktaiḥ saṃśodhayet |
śītadravyasiddhaiśca snehairabhyañjayet |
maṇikanakarajatatāmrabhājanāni ca śiśiravāripūrṇāni gulmadeśasyopari dhārayenmuktāvalīśca suśītāḥ |
evamasiddhau vidāhapūrvarūpeṣu cāsṛk srāvayet |
srutaraktaṃ ca jāṅgalarasairlabdhabalamartiśeṣanāśāya punaḥ sarpirabhyāsayet ||
AS.Ci.16.23 vidradhivacca vidahyamānamupanāhayet |
paryāgatamāpa tadvadupalakṣya tathaiva sarvathopacaret ||
AS.Ci.16.24 śleṣmagulminaṃ prāgeva vidhivadvāmayedavāmyamupavāsayet |
laṅghitasyoṣṇakaṭutiktadīpanaṃ saṃsargamācaret |
tathā svedān vātagulmoktāni ca ghṛtādīni dviguṇahiṅgukṣārāmlavetasāni ||
AS.Ci.16.25 daśamūlakvāthe vyoṣadāḍimahiṅguyavakṣārabiḍasaindhavayuktaṃ sarpiḥ siddhaṃ śleṣmagulmaghnam |
bhallātakapaladvayaṃ laghupañcamūlaṃ ca pālikamudakāḍhake prasthāvaśeṣaṃ pācayet |
tasmin kṣīraprasthe ca sarpiḥprasthaṃ hiṅguviḍaṅgaśaṭhībiḍasaindhavakṣārarāsnānāgarapippalīṣaḍgranthāmadhukacitrakaiḥ kāṣikairvipacet |
etad bhallātakaghṛtaṃ kaphagulmaplīhakāsaśvāsagrahaṇīpāṇḍurogaghnam |
ṣaṭpalaṃ vā dviguṇakṣāraṃ kṣīrarahitaṃ mastudadhikāñjikārdrakarasāḍhakadvayopetaṃ sādhayitvā prayuñjīta |
hiṅguharītakīpuṣkaramūlaśuṇṭhīsaindhavabiḍaśyāmāyavakṣāratumburucūrṇo yavakvāthāplutaḥ sarpirbhṛṣṭo bhakṣitaḥ śūlagulmakāṭhi nyaghnaḥ ||
AS.Ci.16.26 tato 'sya sarvamaṅgaṃ gulmaṃ ca sādhmānaṃ savibandhaṃ kaṭhinamunnataṃ gūḍhamāṃsaṃ sthiraṃ mahāvastuṃ ca bahudhā bahuśaśca svedayet |
snigdhasvinnaśarīrasya śithilatāṃ gate gulme yathoktāṃ ghaṭikāṃ lāgayet |
tayā saṅgṛhīte ca gulme ghaṭīmapanayet bhindyādvā ||
AS.Ci.16.27 tato hṛdayamāntraṃ ca varjayan gulmaṃ vimārgājapadādarśānyatamena vastrāntaritaṃ prapīḍayet pramṛjyāt |
tataḥ sālvalādibhiḥ sukhoṣṇairlepayitvā lohapātraiḥ svedayet |
evamamunā krameṇa sthānādapasṛte śithilībhūte ca gulme virekān snehavato dāśamūlikāṃśca bstīn vidadhyāt |
nīlinīghṛtamenaṃ dviguṇapramāṇaṃ pāyayet |
udaroktāni ca sarpīṃṣi ||
AS.Ci.16.28 triphalākumbhanikumbhadaśamūlānāṃ ṣoḍaśāṃśāvaśiṣṭaṃ kvāthaṃ ghṛtameraṇḍatailaṃ kṣīraṃ caikataḥ sādhayet |
ayaṃ miśrakasnehaḥ kaphagulmavātaviḍvibandhodāvartaplīhodarayoniśūlānyapakarṣati ||
AS.Ci.16.29 pippalyāmalakadrākṣāśyāmādyaiḥ pālikaireraṇḍatailahaviṣoḥ prasthau ṣaḍguṇe payasi pacedayaṃ miśrakasneho gulmināṃ sraṃsano vṛddhividradhigulmavātavyādhiṣu ca paramamṛtam ||
AS.Ci.16.30 dantyāḥ palāni pañcaviṃśatistāvantyeva citrakasya tāvatya eva harītakyaḥ sarvamekatra salilakalaśe 'ṣṭāṃśāvaśiṣṭaṃ sādhayitvā pūte ca tasmin rase tāśca harītakīḥ pañcaviṃśatiṃ guḍapalāni tailārdhakuḍavaṃ cūrṇīkṛtaṃ trivṛtākuḍavamardhapalonmitāṃ māgādhikāṃ mahauṣadhaṃ ca prakṣipet |
tato mṛdvagninā lehībhūte 'vatārite śīte ca tailasamaṃ madhu karṣāṃśaṃ ca caturjātakacūrṇaṃ miśrayet |
etā dantīharītakyaḥ sāvalehāḥ pañcaviṃśatyahobhirbhakṣyamāṇā gulmārśaḥśvayathukuṣṭhakāmalārocakagrahaṇīpāṇḍuhṛdrogotkleśaplīhodaraviṣamajvarānapohanti |
hṛdyaṃ sukhaṃ ca virecanam ||
AS.Ci.16.31 guḍākṣīrabhāvitaṃ vā trivṛtācūrṇaṃ sarpirmadhubhyāmavalihyāt |
gugguluṃ vā gomūtreṇa pibet |
tena vā śyāmātrivṛtkuṣṭhadantīguggulukṣāraharītakīḥ pīlurasaṃ vā samadhusarpirlavaṇam ||
AS.Ci.16.32 mūtrabastikṣārāṃśca tāṃstāṃstatra tatroktān kṣīrarasasnigdhāhāro dvyahamekāhaṃ vā viśrāmya prayuñjīta |
kṣāro hi śleṣmāṇaṃ snigdhasthiraṃ madhuramāśayāt chindan kṣarayati ||
AS.Ci.16.33 kapharuddhamārgaśudhyarthaṃ vividhāṃśca cūrṇalavaṇatakrāriṣṭāsavānavacārayet |
pippalīpippalīmūlasaindhavājājīcitrakacūrṇayuktāṃ ca jīrṇasurām |
api ca ||
AS.Ci.16.34 vamanairlaṅghanaiḥ svedaiḥ sarpiṣpānaurvirecanaiḥ |
bastibhirguṭikācūrṇakṣārāriṣṭāsavairapi ||
AS.Ci.16.35 ślaiṣmikaḥ kṛtamūlatvādyadi gulmo na śāmyati |
tasya dāhaṃ hṛte rakte kuryādante śarādibhiḥ ||
AS.Ci.16.36 atha vastrāntaritaṃ saparyantaṃ gulmanicayaṃ pradīptena śaralohāgnimanthatindukakāṣṭhānāmanyatamena nābhibastihṛdayāntraromarājīḥ pariharan nātigāḍhaṃ parāmṛśet |
tataḥ kaṣāyasvāduśītairagnivegamupaśamayya varṇopakramaṃ kurvīta ||
AS.Ci.16.37 vyāmiśradoṣe tu vyāmiśramidameva yathoktaṃ vidadhyāt ||
AS.Ci.16.38 raktagulme punaratītaprasavakālāyā yoṣitaḥ snehasvedapūrvakaṃ snehavirecanaṃ vitaret |
palāśakṣārodakasiddhaṃ ca yamakam |
gulmabhedanāya tīkṣṇoṣṇaṃ ca vidhim ||
AS.Ci.16.39 evamabhidyamāne yonau yonivirecanārthaṃ kṣāreṇa mahāvṛkṣakṣīreṇa vā yuktaṃ palalam |
tābhyāṃ vā bhāvitān kaṭukamatsyāṃstatpittabhāvitān vā varāhapittabhāvitān vā naktakānūrdhvādhobhāgikadravyabhāvitān vā |
saguḍakṣāraṃ kiṇvaṃ vā |
bastiṃ ca sakṣārakṣīramūtraṃ dāśamūlikamuttarabastiṃ ca yojayet ||
AS.Ci.16.40 pravṛttaṃ tu raktaṃ rasaudanāśinyā upekṣeta |
atipravṛttaṃ tu raktaṃ raktapittopakrameṇa sādhayet ||
AS.Ci.16.41 sarveṣu cānnapānasvarūpajño gulmeṣvāhāramagnibalāpekṣī prayuñjīta ||
AS.Ci.16.42 ānāhādiṣvapyāmaśuddhavātodāvartānurodhena gulmavat pratikuryāditi |
bhavati cātra ||
AS.Ci.16.43 mande 'gnau vardhate gulmaḥ pradīpte tu praśāmyati |
śamaprakopau doṣāṇāṃ sarveṣāṃ yattadāśrayau ||