atha saptadaśo 'dhyāyaḥ |
AS.Ci.17.1 athāt udaracikitsitaṃ vyākhyāsyāmaḥ |
iti ha smāhurātreyādayo maharṣayaḥ ||
AS.Ci.17.2 sarvamevodaramatimātradoṣasañcayānubandhena srotomukhanirodhādvyākulānilatayā yat prajāyate tasmādabhīkṣṇamudarī virecanānyupayuñjīta |
mūtrakṣīrānyatarayuktameraṇḍatailamaharaharmāsamekaṃ dvau vā kṣīrāhāro vā gavyaṃ vā māhiṣaṃ vā mūtram |
uṣṭrīkṣīravṛttirvā syāt ||
AS.Ci.17.3 śophaśūlānāhatṛṇmūrcchāparīto viśeṣeṇa payo 'nupānaṃ gomūtreṇa prāṇadāṃ pibet |
pippalīsahasraṃ vā snuhīkṣīrabhāvitaṃ seveta |
tadbhāvitena vā kṛṣṇābhayācūrṇena kāsaram |
saindhavājamodayuktaṃ vā naimbaṃ tailam |
athavārdrakarasānuviddham |
siddhaṃ vā ||
AS.Ci.17.4 harītakīcūrṇaprasthayuktamāḍhakaṃ ghṛtasyāṅgāreṣvabhivilāpya khajenābhimathya suguptaṃ yavapalle māsaṃ sthāpayet |
tataścod vṛtya parisrāvya harītakīkvāthāmladadhipratīvāpaṃ vipācayet ||
AS.Ci.17.5 athavā gavye payasi mahāvṛkṣakṣīramāvāpya vipācya śītībhūtamabhimathya taṃ navanītaṃ mahāvṛkṣakṣīreṇaiva saha sādhayet ||
AS.Ci.17.6 athavā cavikācitrakadantyativiṣākuṣṭhasārivāviḍaṅgatriphalākaṭurohiṇīdviharidrāśāṅkhinītrivṛddīpyakānardhakārṣikān rājavṛkṣaphalamajjādvipalaṃ mahāvṛkṣakṣīradvipalaṃ gomūtrakṣīraghṛtatrikuḍavaṃ caikadhyaṃ pācayet |
vidradhyaṣṭhīlānāhakuṣṭhonmādāpasmārānnighnanti ||
AS.Ci.17.7 yāvaśūkapañcakolakaṣaṭpalena vā mastudaśamūlakvāthāḍhakadvayena ca siddhaṃ sarpiḥprasthaṃ prayojayet ||
AS.Ci.17.8 yavakolakulatthapañcamūlakaṣāyeṇa vā surāsauvīrakayuktaṃ sarpiḥ ||
AS.Ci.17.9 sarpiṣpānasraste ca doṣe balavān virecanārthaṃ mūtrāsavāriṣṭasurāḥ snuhīkṣīrayuktāḥ śīlayet |
virecanadravyakaṣāyaṃ nāgaradevadārupragāḍham |
trilavaṇādicūrṇaṃ vā dvitriguṇānulomanadravyam ||
AS.Ci.17.10 paṭolamūlarajanīviḍaṅgatriphalāḥ karṣāṃśāḥ |
kampillakanīlinīphalatrivṛtānāṃ kramād dvitricaturbhiḥ karṣairyuktāścūrṇayitvā mūtreṇa pibet |
jīrṇe ca peyāmaṇḍapo rasāśī vā syāt |
tataḥ ṣaḍrātraṃ savyoṣeṇa payasāśnīyāt |
tataḥ saptame 'hani punaścūrṇaṃ pibet |
anena vidhinā cūrṇamidamudarāṇi jātodakānyapi nibarhayati |
gulmabhedanāni ca prayuñjīta ||
AS.Ci.17.11 vamanavirecanaśirovirecanavatsakādivacāharidrādivargadravyāṇi pṛthakpālikāni sūkṣmakalkīkṛtāni lavaṇāni ca vajravṛkṣakṣīraprasthaṃ ca prakṣipya mūtragaṇe mṛdvagninā ghaṭṭayan pācayet |
avidagdhakalkaṃ ca tatsiddhamavatārya śītībhūtamaṅguṣṭhamātrāṃ guṭikāṃ vartayitvā yathābalaṃ tricaturo māsānupayojayet |
eṣā mūtravartirmahārogaśvāsakāsapīnasaprasekaśvayathugulmapāṇḍukṛmikoṣṭhārocakāvipākodāvarteṣu paramamagadam ||
AS.Ci.17.12 kṛtavirecanaśca kṣāmadeho 'ntarāntarā kṣīramauṣṭrakaṃ gavyamājaṃ vā vyoṣayuktaṃ śīlayet |
doṣaśeṣavijayāya ca śīlayeccavikānāgaraṃ kṣīreṇa piṣṭam |
suradārucitrakaṃ vā suraṅgāṃ vā punarnavaṃ vā triphalādantīrauhītakaniryūhaṃ vā vyoṣakṣāropetaṃ tat snuhīkṣīraghṛtayuktam ||
AS.Ci.17.13 purāṇamannaṃ takramariṣṭāṃśca tāṃstān kṣīraṃ ca dantīcitrakaviḍaṅgacavikātrikaṭukopetam |
tulyārdrakarasaṃ vā kṣīraṃ śīlayet |
pippalīvardhamānāṃ vā seveta |
śilājatu vā kṣīrāśī gugguluṃ vā |
punaḥ punaśca snehayedvirecayecca |
ātyayikāṃstu snehavirekairevopakrameta |
salilaṃ tu varjayet |
ānāhodāvartayoryathāsvaṃ pratikurvīta ||
AS.Ci.17.14 vātakṛteṣu pārśvaśūlopastambhahṛdgraheṣu bilvakṣārāmbhasā tailaṃ pācayet |
syonākāgnimanthatilakuntalakadalyapāmārgānyatamakṣāreṇa vā vipakvaṃ tailam ||
AS.Ci.17.15 kaphe pitte vā vātenāvṛte tābhyāṃ vā vāte balavān vātagulmoktakrameṇairaṇḍatailaṃ pibet ||
AS.Ci.17.16 limpecca jaṭharamudariṇāṃ śigrupalāśārkāśvakarṇagajapippalīdevadārubhirmūtrapiṣṭaiḥ sukhoṣṇaiḥ |
vṛścikālīkuṣṭhaṣaḍgranthādvipunarnavadhānyanāgarapañcamūlakvāthairmūtraiśca pariṣecayet |
pratatameva ca svedayet ||
AS.Ci.17.17 viriktasya cāsya sadā mlānamudaraṃ sālvalādibhirupanaddhaṃ ghanena vāsasā veṣṭayet |
evamenamanavakāśo vāyurna punarādhmāpayati |
tathāpi punaḥ suviriktasyādhmāne 'mlalavaṇān susnigdhān nirūhān dadyāt |
sopastambhe tu vāyau tīkṣṇoṣṇān ||
AS.Ci.17.18 atha vātodariṇaṃ vidāryādisiddhena sarpiṣopasnehya sveditāṅgaṃ tilvakaghṛtena bahuśo 'nulomayet |
kṛtāyāṃ ca saṃsargyāṃ balārthaṃ kṣīramavacārayet |
nivartayecca prāgutkleśāt krameṇa |
tato yūṣarasādibhirmandāmlalavaṇaiḥ samiddhānalamudāvartinaṃ punaḥ snigdhasvinnamāsthāpayedvidāryādikvāthena citrāphalatailapragāḍhena tīkṣṇoṣṇādhobhāgikadravyayuktena vā dāśamūlikena ||
AS.Ci.17.19 dīptāgniṃ ca baddhamalamasthisandhitrikapārśvādiśūlasphuraṇākṣepayuktaṃ rūkṣamanuvāsayedvātaharāmlasiddhābhyāṃ tilorubūkatailābhyām |
bhojayeccainaṃ jāṅgalarasena vidāryādiśṛtena vā payasā ||
AS.Ci.17.20 saralamadhuśigrumūlakabījasnehāśca pānābhyañjanena śūlaghnāḥ |
svedayeccābhīkṣṇaṃ jaṭharam ||
AS.Ci.17.21 avirecyasya tu payaḥsarpiryūṣarasabastyabhyaṅgasamabhaktauṣadhaiḥ saṃśamayet ||
AS.Ci.17.22 pittodariṇaṃ madhuravipakvena sarpiṣopasnehya śyāmātrivṛttriphalāvipakvenānulomyainaṃ madhughṛtasitāḍhyena nyagrodhādiniryūheṇāsthāpayedanuvāsayecca ||
AS.Ci.17.23 durbalaṃ tu prāgevānuvāsya kṣīrabastibhiḥ śodhayet ||
AS.Ci.17.24 sañjātabalāgniṃ ca snigdhaṃ punaḥkṣīreṇa satrivṛtkakenorubūkaśṛtena vā |
sātalātrāyamāṇābhyāṃ vāragvandhena vā saśleṣmaṇi pitte samūtreṇa savāte tiktaghṛtānvitena payasā punaḥpunarvirecayet bastikarma cācaret ||
AS.Ci.17.25 ebhireva kṣīrairvidāryādiśṛtena vā bhojayet |
pāyasena copanāhayedudaram ||
AS.Ci.17.26 śleṣmodariṇaṃ vatsakādisiddhena sarpiṣopasnehya snuhīkṣīravipakvenānulomya kaṭukṣārayuktaiḥ kaphaharairāhāraiḥ saṃsarjya trikaṭumūtratailapragāḍhena muṣkakādikvāthenāsthāpayedanuvāsayecca |
kulatthayūṣeṇa vyoṣavatā kṣīreṇa vā bhojayet |
styānakaphodaraṃ kṣāramariṣṭāṃśca tīkṣṇān pāyayet |
satataṃ ca svedayet |
kiṇvasarṣapamūlakabījakalkairjaṭharamupanāhayet ||
AS.Ci.17.27 sānnipātikamudaraṃ pratyākhyāya cikitset |
sarvamevetyeke sarvasya sarvātmakatvāt kṛcchratamatvācca |
doṣodrekatastu pratikurvīta ||
AS.Ci.17.28 saptalāśaṅkhinīniryāsasiddhena ca sarpiṣā virecayenmāsamardhamāsaṃ vā |
mahāvṛkṣakṣīramūtrasiddhena vā ||
AS.Ci.17.29 athāvājagandhājaśṛṅgīdantīdravantīsvādukaṇṭakapunarnavājharasīvṛścikālīmūṣikaparṇīmahāsahākṣudrasahāvṛkṣādinībhārṅgīgṛdhranakhītaṇḍulīyakadāḍimamātuluṅgamūlakvāthena madanaphalailākuṣṭhakuṭilarāsnākalkagomūtrasaṃsṛṣṭena saindhavalavaṇitenasnigdhenāsthāpayet ||
AS.Ci.17.30 tathā cānupaśāmyati nicayātmake sarvatra ca jaṭhare jñātīnāśrāvya madyenāśvamārakaguñjākākādanīmūlakalkaṃ pāyayet |
pānabhojaneṣu vā viṣaṃ nikṣipet |
ikṣugaṇḍikāṃ vā bhakṣayet kṛṣṇasarpeṇa daṃśayitvā vallīphalāni vā mūlakaṃ vā ||
AS.Ci.17.31 evaṃ hyasya doṣasaṅghātaḥ sthiro līna unmārgago viṣeṇāśu pramāthinā vibhinno bahiḥ pravartate |
tenāgadatāṃ vrajati |
bhavāntaraṃ vā ||
AS.Ci.17.32 hṛtadoṣaṃ ca śītāmbupariṣiktaṃ kṣīrayavāgūṃ pāyayet |
tatastrivṛdvāstukamaṇḍūkaparṇīkālaśākayavaśākānāmanya tamaṃ svarasasādhitamanamlalavaṇasnehaṃ svinnāssvinnamanannabhuṅmāsamekamaśnīyāt |
tatsvarasameva ca tṛṣitaḥ pibet |
tataḥ śākairnirhṛte doṣe parato durbalāya kārabhaṃ kṣīraṃ prayuñjīta ||
AS.Ci.17.33 plīhodare yathādoṣamupasnigdhasvinnasya dadhnā bhuktavato vāmabāhau sirāṃ vidhyet |
rudhirasyandanārthaṃ ca pāṇinā plīhānaṃ vimardayet |
punaśca snehapītaṃ viśuddhadehaṃ samudraśuktikṣāraṃ payasā pāyayet hiṅgu suvarcikāṃ vā |
palāśakṣārodakena vā yavakṣāram ||
AS.Ci.17.34 pārijātakekṣvākvapāmārgakṣāraṃ vā tailasaṃsṛṣṭam |
saubhañjanakaniryūhaṃ vā pippalīcitrakasaindhavacūrṇayuktam |
amlasrutaṃ vā biḍamāgadhikāḍhyaṃ pūtikarañjakṣāram |
agnisāde tu trilavaṇādiṃ kṣārānariṣṭāṃśca pibet |
ghṛtaṃ ṣaṭpalaṃ mahāṣaṭpalaṃ rohītakaṣaṭpalaṃ vā ||
AS.Ci.17.35 rohītakatvakpalāni pañcaviṃśatiṃ kolaprasthadvayaṃ ca toye kvāthayet tena kvāthena tathā pālikaiḥ pañcakolakaistaiḥ sarvaiśca tulyayā rohītakatvacā kalkīkṛtairghṛtaprasthaṃ sādhayet |
tat paraṃ plīhahitam ||
AS.Ci.17.36 rohītakalatāḥ khaṇḍaśaḥ kalpitāḥ harītakīśca toye gomūtre vā saptarātramāsunuyāt |
sa rasaḥ plīhagulmodarakṛmimehakāmalārśāṃsi sādhayati |
evamanupaśāmyatyaprāptapicchodake vātakapholbaṇe gulmavidhināgnikarma kuryāt ||
AS.Ci.17.37 pittolbaṇe tu jīvanīyaghṛtakṣīrabastivirecanāni prayuñjīta |
punaḥpunaśca rudhiramavasecayet |
yakṛdākhye 'pyayameva kriyāvibhāgaḥ ||
AS.Ci.17.38 baddhodare svinnāya satailalavaṇamūtraṃ tīkṣṇaṃ nirūhamanuvāsanaṃ ca dadyāt |
sraṃsanāni cānnānyudāvartaharāṇi ca tīkṣṇaṃ ca virecanaṃ yacca kiñcidvātaghnam ||
AS.Ci.17.39 chidrodare svedavarjyaṃ kaphodaravadācaret |
dakodaretu pūrvamudakadoṣaharaṇārthaṃ rūkṣatīkṣṇauṣadhān samūtrānniryūhacūrṇakṣārān kaphaghnāni dīpanīyāni cānnapānāni yojayet ||
AS.Ci.17.40 evamasiddhau baddhacchidradakodareṣvaśmaryāmiva suhṛdāṃ prakāśya śastramavacārayet |
tatra baddhacchidrodarayoḥ snigdhasvinnasyādho nābheścaturaṅgulāni vāmato 'pahāyodaraṃ pāṭayitvā caturaṅgulapramāṇamāntrāṇi niṣkāsya nirīkṣya baddhagudodarasyāntrapratirodhakaraṃ bālaṃ malopalepamaśmānaṃ cāpaharet |
parisrāviṇi śalyamuddhṛtyāntraparisrāvaṃ viśodhya tacchidraṃ markoṭakairdaṃśayet |
lagneṣu ca śirassu kāyamapanayet |
tato madhughṛtābhyāmabhyajyāntrāṇi yathāsthānaṃ sthāpayitvā bāhyaṃ vraṇamudarasya sīvyet |
yaṣṭīmadhukamiśrayā ca kṛṣṇamṛdā vraṇamabhilipya badhnīyāt |
atha nivātamāgāraṃ praveśya kṣīravṛttiṃ snehadroṇyāṃ vāsayet ||
AS.Ci.17.41 dakodare savaṣu ca jātodakeṣu jaṭhareṣu vātaharatailābhyaktasyoṣṇodakasvinnasyāptaiḥ parigṛhītasyākakṣyātaḥ paṭaveṣṭitodarasyādho nābhervāmataścaturaṅgulamapahāya vrīhimukhenāṅguṣṭhodaramātramavagāḍhaṃ vidhvā nāḍīṃ nidhāya doṣodakamardhamātramavasiñcet |
tatonāḍīmuddhṛtya tailalavaṇenābhyajya vraṇaṃ bandhanenopacaret ||
AS.Ci.17.42 sahasā sarvasnim visrāvite tṛṣṇā jvaro 'ṅgamardo 'tīsāraḥ śvāsaḥ kāsaḥ pādadāho vā jāyate |
pūryate ca sutarām |
atastṛtīyacaturthapañcamaṣaṣṭhāṣṭamadvādaśaṣoḍaśarātrāṇāmanyatamamantaraṃ kṛtvā doṣodakamalpaśo visrāvayet |
nisrute ca doṣodake vimṛdyodaramāvikakauśeyacarmaṇāmanyatareṇa gāḍhataraṃ veṣṭayet |
tathā nādhmāpayati vāyuḥ |
laṅghayitvā ca yavāgūmalpasnehalavaṇāṃ mātrayā pāyayet |
tataḥ paraṃ ṣaṇmāsān kṣīravṛttirbhavet |
tato māsatrayaṃ kṣīrapeyāṃ pibet |
anyacca māsatrayamalpalavaṇamalpakṣīraṃ śyāmākaṃ koradūṣaṃ vā bhuñjīteti |
bhavati cātra ||
AS.Ci.17.43 prayato vatsareṇaivaṃ vijayeta jalodaram |
varjyeṣu yantrito diṣṭe nātyadiṣṭe jitendriyaḥ ||
AS.Ci.17.44 sarvamevodaraṃ prāyo doṣasaṅghātajaṃ yataḥ |
ato vātādiśamanī kriyā sarvatra śasyate ||
AS.Ci.17.45 vahnirmandatvamāyāti doṣaiḥ kukṣau prapūrite |
tasmāt bhojyāni yojyāni dīpanāni laghūni ca ||
AS.Ci.17.46 sapañcamūlānyalpāmlapaṭusnehakaṭūni ca |
bhāvitānāṃ gavāṃ mūtre ṣaṣṭikānāṃ ca taṇḍulaiḥ ||
AS.Ci.17.47 yavāgūṃ payasā siddhāṃ prakāmaṃ bhojayennaram |
pibedikṣurasaṃ cānu jaṭharāṇāṃ nivṛttaye ||
AS.Ci.17.48 svaṃ svaṃ sthānaṃ vrajantyeṣāṃ vātapittakaphāstathā |
atyarthoṣṇāmlalavaṇaṃ rūkṣaṃ grāhi himaṃ guru ||
AS.Ci.17.49 guḍaṃ tilakṛtaṃ śākaṃ vāri pānāvagāhayoḥ |
āyāsādhvadivāsvapnayānayānāni ca tyajet ||
AS.Ci.17.50 nātyacchasāndramadhuraṃ pāna takraṃ praśasyate |
sakaṇālavaṇaṃ vāte pitte soṣaṇaśarkaram ||
AS.Ci.17.51 yavanīsaindhavājājīmadhuvyoṣaiḥ kaphodare |
tryūṣaṇakṣāralavaṇaiḥ saṃyuktaṃ nicayodare ||
AS.Ci.17.52 madhutailavacāśuṇṭhīśatāhvākuṣṭhasaindhavaiḥ |
plīhni baddhe tu hapuṣāyavānīpaṭvajājibhiḥ ||
AS.Ci.17.53 sakṛṣṇāmākṣikaṃ chidre vyoṣavatsalilodare |
gauravārocakānāhamandavahnyatisāriṇām |
takraṃ vātakaphārtānāmamṛtatvāya kalpate ||
AS.Ci.17.54 prayogāṇāṃ ca sarveṣāmanu kṣīraṃ prayojayet |
sthairyakṛt sarvadhātūnāṃ balyaṃ doṣānubandhahṛt |
bheṣajāpacitāṅgānāṃ kṣīramevāmṛtāyate ||